ՀԱՅԿ ՆԱՀԱՊԵՏ
Մ.թ.ա. 25-րդ դար
 Հայկ
Նահապետը (կենսագրական տեղեկություններ չկան) հայ պետական, քաղաքական,
ռազմական, դիվանագիտական գործիչ է, Հայոց ավանդադիրը: Ջվանշեր պատմիչի մոտ
պահպանված ավանդազրույցի համաձայն Կովկասյան լեռնաշղթայի, Պոնտոս (Սև) և
Կասպից ծովերի միջև տարածված երկիրը Հայկը ժանառգել է հորից՝ Թորգոմից:
Հայկը հարկատու է եղել աշշուրակա-բաբելոնական բռնապետ Բելին (Նեբրովթ): Համախմբելով իր եղբայրների, որդիների, թոռների ուժերը Հայկն ապստամբել ու թոթափել է օտար բռնակալի իշխանությունը: Բելն
իր որդիներից մեկի գլխավորությամբ դիվանագիտական պատգամավորություն է
ուղարկել Արարատի երկիրը և Հայկից պահանջել հնազանդվել և վերստին ճանաչել
իր գերագահ իրավունքները: Հայկը ենթակա աստծո գահն իր համար անպատվաբեր
համարելով՝ հետ է ուղարկել Բելի պատգամավորներին: Հայկին պատժելու նպատակով
Բելը մեծաքանակ զորքով մտել է նրա բնակությքան սահմանը: Քերթողահայր
Մովսես Խորենացին հիշատակում է, որ Կադմոս թոռան միջոցով իմանալով Բելի
ներխուժման մասին, Հայկը հավաքել է իր զորքերին և արագ երթով հասել է
<<աղի ջրեր ու մանր ձկներ ունեցող ծովակի>>՝ Վանա լճի ափը և
մ.թ.ա. 2492թ-ին Խոշաբ գետի ափին, բռնակալ Բելի դեմ կռվի է ելել իր
փոքրաթիվ զորաբանակով: Հայկյանները, չերկնչելով ստվար թշնամուց, մարտն
ընդունել են քաջաբար. <<Երբ երկու կողմի հսկաներն իրար մոտ հասան,
երկրի վրա ահագին դղրդուն բարձրացրին իրենց գրոհներով և իրար վրա ահ ու
սարսափ էին գցում իրենց հարձակումների ձևով: Այնտեղ երկու կողմից ոչ սակավ
հաղթանդամ մարդիկ սրի բերանի հանդիպելով թավալվում ընկնում էին գետին, և
կռիվն (անորոշ էր մնում), երկու կողմերն էլ անպարտելի մնալով:
Այս անսպասելի տարակուսական դիպվածը տեսնելով՝ Տիտանյան
արքան զարհուրեց, և հետ քաշվելով սկսեց բարձրանալ այն բլուրը, որտեղից
իջել էր. որովհետև մտածում էր ամբոխի մեջ ամրանալ, մինչև բոլոր զորքը
հասնի, որպեսզի երկրորդ անգամ ճակատամարտ սարքի: Աղեղնավոր Հայկը այս բանը
հասկանալով՝ իրեն առաջ է նետում, մոտ է հասնում արքային, պինդ քաշում է
լայնալիճ աղեղը, երեքթևյան նետը դիպցնում է նրա կրծքի տախտակին, և սլաքը
շեշտակի թափով անցնելով նրա թիկունքի միջով, գետին է խրվում. այս կերպով՝
ճոխացած Տիտանյանը կործանվում, ընկնում է գետին և շունչը փչում է: Իսկ
ամբոխն այս քաջության ահագին գործը տեսնելով փախչում է, ամեն մեկը իր երեսը
դարձած կողմը>>: Հայկի և Բելի մասին վեպը վերաբերում է հայ ժողովրդի
մանր տոհմային միավորումներից մեկ ընդհանուր պետական կազմավորում
ստեղծելու փուլին և իր մեջ կրում է Հայկական լեռնաշխարհի ցեղերի համախմբման
և հայ ժողովրդի ինքնահաստատման գաղափարը: Բելին սպանելուց հետո Հայկը
վերադարձրել է իր բնակատեղը՝ հետը տանելով Բելի զմռսած դիակը << ի
տեսիլ կանանց և որդւոց իւրոց>>: Ի պատիվ հաղթանակի Հայկը ճակատամարտի
տեղում կառուցել է Հայք դաստակերտը, որի անունով շրջակա գավառը կոչվել է
Հայոց ձոր, իսկ այն բլուրը, որտեղ նետսպան է եղել Բելը, Հայկն անվանել է
Գերեզմանք: Այս դեպքերից հետո նրա բնակիչները Հայկի անունով կոչվել են
Հայկազունք, Հայկազարմք, Հայք, իսկ նրանց երկիրը՝ Հայք, Հայոց աշխարհ,
Հայոց տուն, Հայաստան: Անանիա Շիրակացու և Վանական Վարդապետի մոտ պահպանված
ավանդություններում Հայկը նաև հայոց առաջին տոհմադիրն է, ժամանակի, տարվա
չափ ու շրջան որոշողը (հայկակամն տարվա ամիսները կոչվել են Հայկի որդիների
ու դուստրերի անուններով):
ՀԻԱՆ
 |
| Հիան Հայկազունի (հեղ. Վահան Ղարիբյան) |
Հայկազյան-հիքսոսյան զորավար,
Եգիպտոսի փարավոն (մ.թ.ա. 18-րդ դար)
Հիան (Հիանալի) Հայկազունին (կենսագրական տեղեկություններ չկան) մ.թ.ա.
18-րդ դարի վերջին քառորդին ստեղծել է արագաշարժ ու հզոր բանակ, որը
զինված էր երկաթե սրերով, զրահավորված էր երկաթե զրահներով, ապահովված էր
երկանիվ մարտակառքերով, որոնց լծված էին ձիեր: Հայկական լեռնաշխարհից
շարժվել է դեպի հարավ, անցել է Մերձավոր Արևելքի երկրները և մ.թ.ա. 1710
թ-ին դուրս է եկել Սինա թերակղզու եզրը: Եգիպտական փարավոնի բանակը փորձել է
կանգնեցնել Հիանի առաջխաղացումը: Ճակատամարտն ավարտվել է եգիպտական բանակի
ջախջախիչ պարտությամբ, հայկական թուրը կիսել է եգիպտական փարավոնի բրոնզե
սաղավարտն ու գլուխը: Եգիպտական Միջին թագավորության այդ վերջին փարավոնի
մումիան, կիսված գլխով ցուցադրվում է Կահիրեի հնեաբանական թանգարանում:
Հիան Հայկազունին նվաճել է Եգիպտոսը և իրեն հռչակել է Եգիպտոսի փարավոն՝
դրել է Եգիպտոսի տիրակալների Հայկազյան-հիքսոսյան արքայատան հիմքը: Այս
արքայատունը Եգիպտոսում տիրել է 130 տարի՝ մինչև մ.թ.ա. 1580թ-ը:
Հայկական-հիքսոսյաններն են ստեղծել հիերոգլիֆ այբուբենը, որ փյունիկացիների
միջոցով դարձել է աշխարհի գրեթե բոլոր այբուբենների հիմքը: Նրանք են
կատարելագործել եգիպտական
 |
Հիան Հայկազունի
(Լուվր, Փարիզ) |
օրացույցը և թափառողի փոխարեն ստեղծել անշարժ տարեցույց:
Հայկազյան-հիքսոսյաններն են եգիպտացիներին սովրեցրել երկաթ ձուլելու
արվեստ: Իսկ այդ ամենն արդեն Հայրենիք-Հայաստանում վաղուց հայտնի էր:
Եգիպտոսի դամբարաններից մեկում գտնվել է Հիան փարավոնի մոխրագույն
ավազաքարից պատրաստված դիմաքանդակը:
Քանդակը <<արմենոիդ>> տիպի եզակի օրինակ է: Թագավորն արծվաքիթ
է, թեթևակի ուռուցիկ աչքերի բացվածքով, հոնքերը հաստ աղեղներով, սեղմված
բարակ շուրթերով, կամային կզակով, մկանուտ՝ մի փոքր երկարավուն դեմքով:
Ուշագրավ է Հիան փարավոնի սաղավարտը: Այն դեպի վերնամաս նեղանում է, իսկ
ճակատի մասում կերտված է ուժ և արիություն խորհրդանշող նետածայր, որպիսի
խորհրդանիշ առկա է Արարատյան թագավորների սաղավարտներին: Հիան փարավոնի
դիմաքանդակը պահվում է Լուվրում (Փարիզ):
ԿԱՐԱՆԻ
Հայք-Հայասայի թագավոր (մ.թ.ա. 15-րդ դար)
Կարանին (կենսագրական տեղեկություններ չկան) Հայք-Հայասայում թագավորել է
խեթական թագավորներ Թութխալիաս Գ-ի (մ.թ.ա. շուրջ 1400-1380 թթ-ին) և
Սուպպիլուլիումաս Ա-ի (մ.թ.ա. 1380-1340 թթ) օրոք: Մ.թ.ա. 15-րդ դարի
վերջին խեթական զորքերը հարձակվել են Հայք-Հայասայի վրա և գրավել Բարձր
Հայքի արևմտյան մասը: Կարանի թագավորի գլխավորությամբ հայկական զորքորը
հարձակվել են, հաղթել թշնամուն և դուրս շպրտել հայկական տարածքներից:
Կարանի թագավորի անունից է առաջացել Կարին քաղաքի անունը:
ՀՈՒԿԱՆԱ
Հայք-Հայասայի թագավոր (մ.թ.ա. 14-րդ դար)
Հուկանան (կենսագրական տեղեկություններ չկան) Հայք-Հայասայում թագավորել է
խեթական թագավոր Սուպպիլուլիումաս Ա-ի (մ.թ.ա. 1380-1340 թթ) օրոք:
Հայք-Հայասայի թագավորը Խեթական պետության հարձակումների դեմ ստեղծել է
հարևան երկրների դաշնակցություն և դիմագրավել խեթերի հարձակումներին:
Հետագայում հաղթելով դաշնակիցների զորքին՝ խեթերը գրավել են Հայք-Հայասայի
արևմտյան գավառները: Սկսվել է երկարատև պատերազմ: Հայք-Հայասայի թագավոր
Հուկանան խաղաղության պայմանագիր է կնքել Սուպպիլուլիումաս Ա-ի հետ: Երկու
երկրների թագավորները համաձայնվել են չպատերազմել իրար դեմ, պատերազմի
դեպքում օգնել իրար, դաշնակցել և հրաժարվել թշնամությունից, հավատարիմ մնալ
երդմանը և կնքած պայմանագրին: Հայ-խեթական դաշինքն ամրապնդվել է Հուկանայի
և խեթական թագավորի քրոջ ամուսնությամբ: Հուկանա թագավորն այս պայմանագրով
դիվանագիտական ճանապարհով կասեցրել է խեթերի հարձակումը Հայք-Հայասայի
վրա: Այս պայմանագիրը մարդկությանը հայտնի առաջին գրավոր իրավական
փաստաթուղթն է և հիմք է դրել միջազգային դիվանագիտությանը:
ԱՆՆԻԱՍ
Հայք-Հայասայի թագավոր (13-րդ դար)
Աննիասը (կենսագրական տեղեկություններ չկան) շարունակել է իր նախորդների
ակտիվ դիմադրողական քաղաքականությունը, որպեսզի երկիրն ապահովի հարևան
պետությունների հարձակումներից: Աննիասի անունով են կոչվել Բարձր Հայքի
Դարանաղի գավառի Անի-Կամախ և Այրարատ նահանգի Շիրակ գավառի Անի ամրոցները:
ԶԱՐՄԱՅՐ ՀԱՅԿԱԶՆ
Հայ Նահապետ (մ.թ.ա. 11-րդ դար)
Զարմայր Հայկազնը (ծննդյան թվականը անհայտ - մ.թ.ա. 1182թ.) հայկական և
եթովպական զորագնդերով մ.թ.ա. 1194 թ-ին մասնակցել է Տրովադայի պատերազմին՝
որպես Պիրամոսի օգնական: Զոհվել է մարտում:
ՍԱՐԴՈՒՐԻ Ա
 Արարատյան թագավորության տիրակալ (մ.թ.ա. 845-825թթ-ին)
Սարդուրի Ա-ն (ծննդյան թվականն
անհայտ - մ.թ.ա. 825թ.) հաջորդել է Արամեին: Սերում է Հայկազունների
հարավային թևը ներկայացնող Վասպուրական-Բիայնական (Արծրունյաց)
երկրորդական հարստությունից: Սարդուրի Ա-ն, լեռնաշխարհում իր
գերակայությունը հաստատելիս, մրցակցության մեջ է մտել Հայկազունների
արքայատոհմի գլխավոր ճյուղերի ներկայացուցիչների հետ, որոնք կենտրոնացել են
Աղձնիքում, Սասունում: Թագավորության մայրաքաղաք է հռչակավել հայրենի
Վան-Տուշպա քաղաքը, Վանի ժայռի վրա կառուցվել մայրաքաղաքի միջնաբերդը: Սարդուրի
Ա-ն հաջողությամբ դիմակայել է Ասորեստանի արշավանքներին, ընդարձակել և
ամրապնդել է թագավորության սահմանները, միավորել է Արածանի գետի միջին և
ստորին ավազանի երկրները: Ասորեստանում Սալմանասար Գ-ի դեմ
ապստամբություններն ու գահակալական կռիվները (մ.թ.ա. 827-825 թթ-ին)
զգալիորեն հեշտացրել են Սարդուրի Ա-ի առաջխաղացմանը Հայկական Տավրոս
լեռնաշղթայի ուղղությամբ, որտեղ նա հսկողություն է սահմանել լեռնանցքների
վրա:
Սարդուրի Ա-ն արձանագրություններում իրեն անվանել է <<մեծ արքա>>, <<բոլոր թագավորներից հարկեր ստացող արքա>>, <<Նաիրի երկրների արքա>>: Սարդուրի Ա-ն դրել է Նաիրի, Բիայնիլի, Արարատի միասնականացման և հայոց ընդհանրական պետականության հաստատման հիմնաքարը:
|
