ԱՐԾՐՈՒՆԻՆԵՐԻ ԶԻՆԱՆՇԱՆԸ
 Արծրունիները Հայկական լեռնաշխարհի բնիկներ են, համաձայն Արարատյան
թագավորության ժամանակաշրջանի արձանագրությունների՝ սերվում են Արծրունի
տոհմից, որն ապրում էր Վանա լճի արևելյան կողմում՝ Տոսպում: Հետագայում
նրանց է անցել նաև Աղբակը, իսկ ավելի ուշ Արծրունիները միավորվելով
Մարդպետական տոհմի հետ՝ դարձել են Հայաստանի հզորագույն իշխանատոհմերից
մեկը: Արշակունյաց թագավորական <<Գահնամակի>> համաձայն՝
Արծրունիներն զբաղեցնում էին երեք բարձ (Բագրատունի և Սյունի տոհմերից
հետո):
Արծրունիներն իրենց հզորությունն օգտագործելով՝ գերագահություն ձեռք
բերեցին ամբողջ Վասպուրական աշխարհում, և նրանցից վասալական կախվածության
էին Ռշտունի, Անձևացի, Ամատունի, Ակեացի, Տրպատունի տոհմերը, որոնք ևս
հետագայում սկսեցին ներկայանալ որպես Արծրունիներ: Սրանով է բացատրվում այն
փաստը, որ 850-ական թվականներին Արծրունիները բաժանվում էին 16 ճյուղի:
Արծրունիները իրենց կարողություններով մշտապես եղել են հայրենյաց նվիրյալներ:
Ավարայրի ճակատամարտում հայոց բանակի կենտրոնական զորախմբի հրամանատարը
Ներշապուհ Արծրունին էր: Նրանք ակտիվորեն մասնակցել են 480, 774-ական
թվականների ազատագրական պատերազմներին, իսկ 851 թվականին Բագրատունիների
հետ գլխավորել են Արաբական խալիֆայության դեմ ուղղված ժողովրդական
ապստամբությունը:
Արծրունիները, մասնակցելով Բագրատունիների կողմից Հայաստանի անկախ
պետականության վերականգնման գործին, միաժամանակ հանդես բերեցին անջատողական
դրսևորումներ և 908 թվականին ստեղծեցին Վասպուրականի անկախ
թագավորությունը, որն ընդունելով Բագրատունիների գերագահությունը՝ գոյատևեց
մինչև 1021 թվականը: Վասպուրականում հաջորդաբար թագավորել են
Գագիկ-Խաչիկը, Աշոտ-Դերենիկը, Աբուսահլ-Համազասպը, իսկ 968 թվականից՝
միաժամանակ Աշոտ-Սահակը, Գագիկ-Խաչիկը, Սենեքերիմ-Հովհաննեսը:
Սելջուկ-թուրքերի հարձակումների և Բյուզանդիայի ճնշման հետևանքով
Սենեքերիմ-Հովհաննեսը 1021 թվականին Վասպուրականի ազատանու և բնակչության
մի մասի հետ գաղթել է Փոքր Հայք, որտեղ կազմավորել է Արծրունիների ավատական
իշխանությունը՝ Սեբաստիա կենտրոնով: 1080 թվականին Արծրունիների այս
իշխանապետությունը ևս ընկավ:
Արծրունիների որոշ ներկայացուցիչներ հաստատվեցին Կիլիկիայում, մի մասը
շարունակում էր գոյատևել Վասպուրականում, ևս մեկ ճյուղ հաստատվեց
Հյուսիսային Հայաստանի Կայան գավառում՝ հիմնելով Մահկանաբերդի Արծրունյաց
իշխանությունը և ծառայության անցնելով Վրաց արքունիքում՝ հասավ բարձրագույն
պաշտոնների: Ավելի ուշ այս տան ներկայացուցիչները խնամիանալով
Զաքարյանների հետ՝ շարունակեցին ազդեցիկ դիրք գրավել Զաքարյանների
իշխանապետությունում: Թիֆլիսի ամիրապետի և արքունի գանձարանապետի տեղակալի
պաշտոններն Արծրունիների ժառանգական պաշտոններն էին:
 1250
թվականին՝ Ավագ Զաքարյանի մահից հետո, Սադուն Արծրունին դարձավ Վրաստանի և
Հայաստանի աթաբեկ և ամիրսպասալար: Այս պաշտոնում նրան փոխարինեց որդին՝
Խութլուբուղան, որը հայտնի վերջին Արծրունի իշխանապետն է:
Արծրունի տոհմից սերված հոգևորականները 1113 թվականից ժառանգաբար
նստել են Աղթամարի կաթողիկոսության գահին: Մատենագիրների կողմից հիշվում են
այլ Արծրունի հոգևորականներ ևս:
Արծրունիների հնագույն շրջանի, վաղ միջնադարյան տոհմաճյուղերի,
թագավորության շրջանի զինանշանների մասին տեղեկություններ հայտնի չեն:
Զինանշանային պատկերներ պահպանվել են Վասպուրականի Գագիկ Արծրունի
թագավորի կողմից Աղթամար կղզում 915-922 թվականների Մանուել ճարտարապետի
ձեռքով կառուցված Սուրբ Խաչ եկեղեցու քանդակներում:
Աղթամարի տաճարի արևմտյան ճակատին, կենտրոնական պատուհանի աջ կողմում
պատկերված է Գագիկ Արծրունի թագավորի բարձրաքանդակը: Նա ձախ ձեռքով բռնել է
տաճարի մանրակերտը, որը նվիրաբերում է Քրիստոսին:
Արծրունյաց թագավորի հանդերձանքի մանրամասները վերարտադրված են ճշգրիտ:
Թագավորը հագած է շրջանակներով ձևավորված պատմուճան: Խիստ կարևոր է
թիկնոցը, որի վրա մեդալիոնների մեջ փորագրված են գլխով դեպի աջ դարձած
արծիվներ: Թիկնոցի վրայի արծիվների պատկերներն ապացույց են այն փաստի, որ
Գագիկ թագավորի զինանշանը եղել է արծիվը, այլ պարագայում անհնար է, որ այն
պատկերվեր թագավորի թիկնոցի վրա:
Եկեղեցու արևելյան ճակատին պատկերված է խնջույքի տեսարան. կենտրոնում
նստած է Գագիկ Արծրունի արքան, Գագիկ թագավորից ձախ, խաղողի երկրորդ
որդագալարի մեջ պատկերված է ութաթև աստղի վրա հպարտորեն կանգնած վեհատեսք
արծիվ: Արծրունի ինքնանվան հիմքում ընկած է <<արծիվ>> բառը: Եվ
արքայի կողքին պատկերված արծվի քանդակն ինքնին հաստատում է, որ գործ
ունենք արքայատան զինանշանային պատկերի հետ: Թռչունը գլխով դարձած է դեպի
աջ՝ դեպի գագիկ թագավորը, թեևերը սեղմված են մարմնին: Երևացող թևը
ձևավորված է երկու ուղղահայաց, երկու զուգահեռ փոսիկներով: Երկու փոսիկով է
ձևավորված դեպի ներքև թեքված պոչը: Մարմնի վիճակն այնպիսին է, որ երևում
են կուրծքը, երկրորդ թևի ուսագոտին և երկու ոտքերը: Կտուցը սուր է, աչքը՝
կրկնակի փոսիկով, ավելի ընդգծուն է դարծված:
Թեև պատկերն անպաճույճ ու անզարդ է, սակայն իր վեհատես
անմիջականությամբ խիզախություն, նվիրում, սլացք, արագություն,
ամենատեսություն է ցուցանում: Արծիվը կանգնած է ութաթև արև-հավերժություն
արտահայտող աստղիվվրա, որը հաստատում է դրա զինանշանային պատկեր լինելը:
Թեև Արծրունիների ինքնանվանումը հուշում է, որ վերջիններիս խորհրդանիշի
հենքը կարող է առաջին հերթին միայն արծիվը լինել, սակայն Աղթամարի տաճարի
զինանշանային քանդակներում առկա առյուծապատկերներն այդպես կարծելու հիմք
չեն տալիս: Տաճարի արևելյան ճակատին, Գագիկ թագավորի ձախ կողմում, արծվի
պատկերին համաչափորեն հակակշիռ, աջ կողմում պատկերված է առյուծ:
Նույն արևելյան ճակատին, եռանկյունաձև խորշի երկու կողմերում պատկերված
են դիմահայաց առյուծներ: Այս քանդակները զինանշանային հենք ունեն ու նման
են մանրանկարի պատկերին: Այստեղ կենաց ծառի դերն իր վրա է վերցրել
եռանկյունաձև խորշը:
Գագիկ Արծրունի թագավորը, որպես երկրորդ ստացող, 10-րդ դարի սկզբին
ձեռք է բերել 862 թվականին ստեղծված <<Ավետարան>>, որը 912
թվականին նրա կինը՝ Մլքե թագուհին նվիրել է Վարագի Սուրբ Աստվածածին
եկեղեցուն: Այն պատմագիտությանը հայտնի է որպես <<Մլքե թագուհու
Ավետարան>>:
Այս <<Ավետարանի>> խորաններից մեկի վրա պատկերված է
զինանշան: Խորանի կապույտ ֆոնի վրա ոսկեգույն պատկերված են դիմահայաց
առյուծներ, իսկ նրանց միջև տեղադրված է կենաց ծառ: Առյուծներից
յուրաքանչյուրի առջևի մեկ թաթը դրված է կենաց ծառի վրա: Նրանց մեջքի մասում
գունդ է պատկերված, որն իշխանության խորհրդանիշ է: Առյուծներից
յուրաքանչյուրի տակ ոսկեգույն լցված շրջան է նկարված, որը նույնպես
իշխանության խորհրդանիշի հաստատումն է: Առյուծներից պատկերված են գլուխները
բարձր պահած դիրքով, իսկ պաչերն իջած են, որ նշան է կենդանու հանդարտ,
հանգիստ, սեփական արժանապատվության մեջ համոզված լինելուն:
Հնարավոր է, որ Արծրունիների ճյուղերից մեկը առյուծապատկերը որդեգրել է
որպես խորհրդանիշ-զինանշան, ինչպես նաև 862 թվականին
<<Ավետարանը>>, ամենայան հավանականությամբ, ստեղծվել է
Արծրունիների մեջավայրում և մանրանկարի զինանշանային պատկերը պատկանում է
նրանց: Ամենայն հավանականությամբ, այս մանրանկարն իր գունային լուծմամբ
արտացոլում է Արծրունիների պետական դրոշի մանրակերտը:
ՍՅՈՒՆԻՔԻ ԹԱԳԱՎՈՐԱԿԱՆ ՏԱՆ ԶԻՆԱՆՇԱՆՆԵՐԸ
10-րդ դարի 80-ական թվականներին թշնամական հարձակումներից ժամանակավորապես թուլացել
էր Բագրատունիների իշխանությունը: Երկիրը ցնցվում էր ոչ միայն արտաքին
թշնամիների հարձակումներից, այլև ներքին կենտրոնախույս ուժերի
ինքնիշխանական ձգտումներից:
Ինքնօրինակության էին ձգտում նաև Սյունիքի գահերեց տերերը: Եվ ահա 987
թ-ին Սյունիքի գահերեց իշխան Սմբատ Ա Սահակյանը Սյունիքը հռչակում է անկախ
թագավորություն: Նորահաստատ թագավորության սահմաններից դուրս մնացին Սևանա
լճի ավազանը և Երնջակ գավառը: Առաջինը մասն էր Բագրատունիների կենտրոնական
իշխանության, իսկ Երնջակը կցված էր Գողթնի ամիրայությանը: Անկախության
հռչակման հաջորդ տարվանից Սմբատ Ա Սահակյանն ընդունեց Բագրատունի Սմբատ Բ
Տիեզերակալի գերագահությունը: Սմբատ Բ Տիեզերակալի հաջորդը՝ Գագիկ Ա-ն,
Սյունիքի թագավորությունից անջատեց Վայոց Ձոր, Ճահուկ գավառներն
ամբողջությամբ և Ծղուկք գավառի հյուսիսային մասը, որոնց փոխարեն Սյունիքի
թագավորությանը տվեց Գողթնի ամիրայությունից գրավված Երնջակ գավառը:
Այսպիսով, Սյունիքի թագավորությունը հիմնականում ամփոփվեց պատմական նահանգի
հարավային մասում և զբաղեցնում էր մոտ 5500 քառակուսի կիլոմետր տարածք:
Սյունիքի թագավորության մայրաքաղաքը Կապան քաղաքն էր, հոգևոր կենտրոնը՝
Տաթևի վանքը:
Սյունիքի թագավորների հովանավորությամբ՝ երկրամասում շինարարական մեծ
գործունեություն ծավալվեց. ամրացվեցին բերդերը, կառուցվեցին
հոգևոր-մշակութային օջախներ, գրվեցին ու ընդօրինակվեցին հարյուրավոր
արժեքավոր ձեռագրեր: Միայն Տաթևի վանքում 11-րդ դարի կեսերին գործում էին
շուրջ հազար միաբաններ, նշանավոր վարդապետներ, իմաստասերներ, երաժիշտներ,
արհեստավորներ: Այդ տարիներին են կառուցվել Վաղադնի Սուրբ Ստեփանոս
(1000թ.), Սուրբ Կարապետ (1006թ.), Վահանավանքի Սուրբ Աստվածածնի (1086թ.)
եկեղեցիները և բազմաթիվ այն կառույցներ:
Սյունիքի թագավորները, ապավինելով իրենց բարձրաբերձ լեռներին երկար
ժամանակ պահպանում էին իրենց անկախությունը: Բայց սելջուկ-թուրքերի
անընդմեջ հարձակումները երկրամասը զրկեցին պաշտպանական կառույցներից: Ընկան
ու ավերվեցին Կապանը, Որոտաբերդը, Բղենը, Կաքավաբերդը, Գրհամը, Գեղին,
Բաղաբերդը: Գանձակի թուրք ամիրա Ելտկուզի հրոսակները Բաղաբերդում այրեցին
տասը հազար ձեռագիր մատյան: 1170 թվականին իրականացված այս
բարբարոսությունը հայկական մշակույթի առաջին մեծ եղեռն է: Այդ նույն՝ 1170
թվականին, ելտկուզյան թուրքերի հարվածների տակ թագավոր Հասան Գեռաքարեցին
հեռացավ Հայրենի Խաչեն ու ընկավ Սյունիքի թագավորությունը, որը 125 տարով
ավելի պահպանեց իր անկախությունը, քան Բագրատունիների կենտրոնական
թագավորությունը:
Սյունիքի թագավորների զինանշանների մասին գրավոր տեղեկություններ
հայտնի չէն: Սակայն զինանշանային երկու պատկեր պահպանվել է Վայոց Ձոր
գավառի Եղեգիս ավանի հյուսիս-արևելյան կողմում կառուցված Ցաղաց քար
համալիրի Սուրբ Կարապետ եկեղեցու պատերին:
Շքամուտքի վերնամասում տեղադրված է եղել մի հոյակապ արծվաքանդակ: Արծիվը
պատկերված է բացված թևերով, պոչի վրա հենված: Ուռուցիկ կուրծքը ձևավորված է
թեփուկաքանդակներով, թևերը՝ զուգահեռ գծերով, որոնց միջնամասերը
փոսիկներով բաժանված են մանրիկ մասերի: Թռչունի հզոր պոչը հովհարաձև բացված
է և պատկերված է զուգահեռ փոսիկներով: Արծիվը մագիլները խրել է գառան
ողնաշարի մեջ: Քանդակագործը իրատեսորեն է պատկերել ոտքերը ցավից կծկված
գառան մարմինը: Բազալտ քարը հոյակապ պահպանել է արձանագործական այս պատկերի
բոլոր մանրամասները: Ցավոք, զինանշանային քարը տեղից ընկել է, և արծիվը
կորցրել է գլուխը, մասամբ կոտրվել է նաև գառան գլուխը: Չնայած այս
կորուստներին՝ զինանշանային այս պատկերը հայ արձանագործության լավագույն
աշխատանքներից մեկն է:
Նույն եկեղեցու հյուսիսային ճակատում ագուցված է զինանշանային ևս մեկ
տարբերակ. հզոր առյուծը՝ հենված հետևի ոտքերի վրա, առջևի թաթերը սեղմել է
ցուլի մեջքին ու մաշկազերծում է վերջինիս: Իր վախճանի հետ համակերպված՝
ցուլը տառապագին ծալել է առջևի ոտքը՝ ի նշան պարտության, և խղճուկ հայացքը
հառել է դիտողին: Առյուծը նույնպես հայացքը հառել է դիտողին. աչքերի կատաղի
արտահայտությունը, բացված երախը՝ սեղմված ատամներով, ցույց են տալիս
առյուծի հաստատակամությունը, ուժը, թշնամուն առյուծաբար հաղթելու
վճռականությունը: Արձանային այս քանդակը, որի օրինակով շուրջ երկու դար անց
Գեղարդի եկեղեցու ճակատին Զաքարյանները ձևավորեցին իրենց զինանշանը,
հայկական բոլոր զինանշանների քանդակներից ամենամեծն է, ինչպես նաև
ամենաիրատեսականներից մեկը:
Զինանշանային երկու տարբերակներում էլ ցուցադրված է Սյունյաց տերերի
առասպելական քաջությունը, արիական գերազանցությունը թշնամիների և
հակառակորդների նկատմամբ: Այդ են հաստատում ինչպես արծիվը, այնպես էլ
առյուծը, որոնք հաղթում են թշնամական ուժերին:
|
