1198 թ-ի հունվարի 6-ին Կիլիկյան Հայաստանի Թագավորության վերականգնման
և Լևոն Երկրորդ Մեծագործի թագադրման 850-ամյակի առթիվ
ԻՄ ՛՛ԼԵՎՈՆ ԵՐԿՐՈՐԴ՛՛ ՎԵՊԻ ՃԱԿԱՏԱԳԻՐԸ
Հայ ժողովրդի Պատմության հանդեպ իմ սերը ձևավորվել է չորրորդ-հինգերորդ դասարանում:
Ձևավորվել, միս ու արյուն է առել և վերածվել է անանց Սիրո: Այդ տարիներին
ոտքով չափել եմ իմ հայրենի Ապարանի շրջանի Վարդենիս գյուղի, հարակից
գյուղերի ամբողջ տարածքը, ձեռքով գծագրել-նկարել յուրաքանչյուր ձեռակերտ
քար, իր, ընկերներիս համոզել ու նրանց հետ փորել-բացել Քասաղ գետի
կիրճաբերանին հսկող մոտ հինգհազարամյա բնակավայր-հնավայրի եզրի չորրորդ
դարի միանավ բազիլիկ տիպի եկեղեցու հիմնային հատվածը, որ ամբողջովին
ծածկված էր ավելի քան երկու մետրոնոց հողի շերտով: Սրան զուգահեռ կարդում
էի հայ մատենագիրներին /այդ պահին ինչ կար գյուղի գրադարանում, Ապարանի
շրջանային գրադարանում/:
Կյանքի որոշակի հանգամանքների պատճառով
ստիպված էի Վարդենիս գյուղի դպրոցի փոխարեն ուսումս շարունակել Վաղարշապատի
շրջանի Շահումյան գյուղի դպրոցում ու ապրել Վաղարշապատ քաղաքում:
Այդ
տարիները իմ կյանքի աստեղային ժամանակներն էին: Շատ արագ համախոհ ընկերներ
ու շատ-շատ մեծ շրջապատ ունեցա: Տասնչորս տարեկանում իմ համադասարանցի
Մարիամ Կարապետյանի օգնությամբ դարձա Հովհաննես Շիրազի ընկերը, մի
հայրենասեր վարդապետի օգնությամբ ներկայացվեցի Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս
Վազգեն Ա-ին, իսկ մեկ տարի անց դարձա Պարույր Սևակի շրջապատի մարդ:
Սրան զուգահեռ իմ կայացման հարցում մեծ էր իմ գրականության ուսուցիչ, մորս
համակուրսեցի Ֆլորա Դավթյանի, պատմության ուսուցիչ Էմմա Բաբաջանյանի, օտար
լեզվի ուսուցիչ, պատմաբան, բանաստեղծ Անդրանիկ Տերտերյանի ներդրումը:
Կրդում էի ձեռքս անցնող ամեն գիրք, հանդես, ամսագիր, թերթ: Գրում էի
բանաստեղծություններ, պոեմ Կոլոմբոսի հետ Ամերիկա հասած հայ վարդապետի
մասին: Իմ ՛՛Էրատո՛՛ չափածո դրաման բեմադրվեց ոչ միայն դպրոցական, այլև
Մրգաստանի կուլտուրայի տան բեմերում: ՛՛Էրեբունի՛՛ բանաստեղծությունը 1967
թվականին Երևանի 2750-ամյակի առթիվ հայտարարված մրցանակաբաշխությունում
արժանացավ խրախուսանքի և մի հատված տպագրվեց ՛՛Սովետական Հայաստան՛՛
թերթում:
Իմ առօրյա հացը վաստակում էի խաչբառ կազմելով, որոնք
տպագրում էին ՛՛Ավանգարդ՛՛, ՛՛Պիոներ կանչ՛՛, ՛՛Սովետական դպրոց՛՛,
՛՛Կոմունիզմի համար՛՛ /Վաղարշապատ/, ՛՛Ծաղկունք՛՛ /Ապարան/ թերթերը,
՛՛Պիոներ՛՛ ամսագիրը:
Իներորդ դասարանում առընչվեցի քաղաքականությանը և հիմնադրեցի հակախորհրդային ՛՛Հող՛՛ կազմակերպությունը...
... Բայց այդ տարիների իմ ամենակարևոր գործը եղավ ՛՛Լևոն Երկրորդ. Հայոց
վերածնունդ՛՛ վեպը: Կարդացել ու ծաղկաքաղ էի արել այդ ժամանակի հայտնի
բոլոր մատենագրական աղբյուրները, Ալիշանի անմեռ գործը, Կիլիկյան թեմաներով
Լևոն Շանթի գործերը /տրամադրել էր Անդրանիկ Տերտերյանը, որ իր հետ բերել էր
Պարսկաստանից Հայաստան ներգաղթելիս/: Թեման ոգևորիչ էր ու ես էլ արագ
աշխատում էի: Շարադրանքը տևեց մոտ հինգ ամիս և զուգահեռ կատարվեց
մեքենագրական աշխատանքը: Մեքենագրված երկու օրինակները մոտ մեկ ամիս
՛՛պտտվեցին՛՛, անցան տարբեր մարդկանց ձեռքով: Եղան եվ լավ և վատ կարծիքներ,
բայց ամենաէականը Անդրանիկ Տերտերյանի դիտողություններն էին: Այդ ամենի
հիման վրա տեքստը վերամշակվեց և երեք օրինակով մեքենագրվեց: Երրորդ օրինակը
ինձ բարեկամ վարդապետն իր հետ տարավ իր նոր նշանակման վայր՝ Արգենտինա,
երկրորդ օրինակը Անդրանիկ Տերտերյանի մի ընկեր տարավ Լիբանան: Այդ երկու
օրինակների ճակատագրի վերաբերյալ առ այսօր որևէ տեղեկություն չունեմ: Բայց
առաջին օրինակին ավելի դաժան ճակատագիր բաժին ընկավ: 1967 թվականի
սեպտեմբերի 17-ին խորհրդային պետանվտանգության մարմինները, ՛՛Հող՛՛
կազմակերպության մասին ստացած մատնության արդյունքում, ինձ ձերբակալեցին:
Քեռիս՝ Վաղարշապատի Ծաղկունք գյուղի դպրոցի տնօրեն Վարդան Սարգսյանը, իր
մոտիկներից ստանալով իմ սպասվող ձերբակալության լուրը, գնում է իմ վարձով
բնակարանը և առանց բացառության բոլոր-բոլոր թղթերը հանում է բակ ու կրակին
տալիս: Այրվում են կազմակերպության անդամների փաստաթղթերը, Շիրազի, Սևակի
նամակները, բանաստեղծությունների ձեռագրերը, բազում հանրահայտ մարդկանց
ձեռագիր կարծիքները, իմ ստեղծագործությունների ձեռագիր ու մեքենագիր էջերը:
Եվ ամենացավալին՝ ՛՛Լևոն Երկրորդ՛՛ վեպի մեքենագիր առաջին օրինակը:
... Անցել է 44 տարի: Այդ բոլոր տարիների բոլոր օրերին հիշել ու ցավով
ապրել եմ իմ պատանության տարիների այդ մեծ կորստը: Բազում անգամ ինձ
համոզել եմ նստել ու վերագրել գոնե Լևոնի Մեծագործ թագավորի մասին վեպը:
Բայց հաջորդ պահին ինձ բռնել եմ այն փաստի վրա, որ այնպես, ինչպես գրել եմ
այն ժամանակ, այլևս չեմ կարող գրել ու հուսացել եմ, որ այդ կանեմ մի ուրիշ
ժամանակ: Իսկ այդ Ժամանակը, ցավոք, քանի գնում այնքան կարճանում է:
... Եվ այսօր, 2013 թ-ի հունվարի 6-ին, Լևոն Մեծագործի թագադրման
850-ամյակի առիթով կրկին հիշեցի իմ 44-ամյա կորստի մասին: Հիշեցի մի հաստատ
որոշմամբ, որ այդ Մեծ Հայի մասին, այնուամենայնիվ, պարտավոր եմ գրել...
Տիգրան ՊետրոսՅանց
