Զաքարյան եղբայրների մղած ազատագրական կռիվներին մասնակցեցին Խաղբակ Խաչենցու զավակները:
1201-1203- ական թվականներին Վասակ Խաղբակյանը, նրա եղբայրներ Գրիգորը,
Ջաջուռը, որդիներ Պապաք Ա-ն, Մգդեմը, Պռոշ Հասանը մասնակցել են Բջնիի,
Դվինի, Վայոց Ձորի համար մղված մարտերին: Հաղթական պատերազմներից հետո
Զաքարյան Իվանե Ա-ն Վասակ Խաղբակյանին հանձնեց Կեչառիսից մինչև Վայոց Ձոր,
Արփա գետի վերին հոսանքներն ընկած հողերը՝ շնորհելով նրան իշխանական կոչում
և տալով կողմնակալ-կուսակալի պաշտոնը: Վասակ Խաղբակյանն իր իշխանության
մայրաքաղաքը դարձնում է Սրկղունք ավանը (ներկայումս՝ Եղեգնաձորի
տարածաշրջանի Վերնաշեն գյուղը): Գրիգոր Խաղբակյանին տրվեց Ուրծ գավառի մի
մասը (ներկայումս՝ Արարատի տարածաշրջանի հյուսիսային մասը):
Նոր իշխանատունը տոհմի հիմնադիր Վասակի հոր անունով ի սկզբանե կոչվեց
Խաղբակյան, սակայն ի պատիվ Վասակի որդի ու իրավահաջորդ Պռոշ Հասանի՝ ստացավ
Պռոշյան անվանումը:
Զաքարյան իշխանապետությունը և բովանդակ հայ պատմությունը շատ աղքատ կլիներ առանց այս առնական, շինարար, մշակութանպաստ տոհմի:
Անկախ նրանից, թե երկրում ինչպիսի իրադրություն էր, հարմար թե անհարմար,
միևնույն է, հայը պետք է կառուցեր և կառուցեր հիմնավոր: Կառուցեր բերդեր,
որ պաշտպաներ իր ինքնությունը, կառուցեր եկեղեցիներ, գրատներ, դպրանոցներ,
համալսարաններ, որ իր ոգուն հավերժություն ապահովեին: Եվ Խաղբակյան տան
բոլոր սերունդները իրենց իշխանատիրույթում կանգնեցին ազգանպաստ այդ մեծ
գործի գլուխ: Արդեն 1214 թվականին Վասակ Ա-ի պատվերով ավարտվում է Կեչառիսի
Կաթողիկե եկեղեցու կառուցումը: Սրան հաջորդում են Գլաձորի սուրբ
Ստեփանոսը, Ոծոպը, Կուչին, Վանստանը, Աղջոց Սուրբ Ստեփանոսը, այլ
կառույցներ: Բայց այս տոհմի շինարարական գործունեության գլուխգործոցը,
անշուշտ, 13-րդ դարի 40-ական թվականներին Պռոշ Հասան իշխանի կողմից
Զաքարյան Ավագից գնված Գեղարդավանքում 1280-ական թվականներին փորված
վիմափոր եկեղեցիներն են:
Իշխանական այս տոհմից են սերվել բանաստեղծ Խաչատուր Կեչառեցին և հոգևոր գործիչ Զաքարիա Գնունյաց եպիսկոպոսը:
Խաղբակյանները մինչև 13-րդ դարի սկիզբը հողային տիրույթներ ունեին
Խաչենում, իբրև իշխանական տոհմ՝ հնարավոր է ունենային նաև զինանշան, սակայն
այդ մասին հավաստի տեղեկություններ չկան: Իսկ երբ նրանք տեր դարձան
Կեչառիսից մինչև Արփա գետն ընկած հողերին և ստանձնեցին կուսակալի պաշտոն,
որդեգրեցին նոր զինանշան:
Նոր զինանշանը ընդունվել է Վասակ Ա-ի օրոք և առաջին անգամ հանդիպում է
Կեչառիսի Կաթողիկե եկեղեցում: Պատկերագրության առանցքը դիմահայաց արծիվն
է, որը մագիլներով բռնել է խոյի ողնաշարից: Զինանշանը կրող քարը նախապես
եղել է Վասակաշեն Կաթողիկե եկեղեցու պատին, բայց հետագայում ցած է ընկել:
Զինանշանային այս պետկերագրության ընտրությունը, հավանաբար, կայանում է
նրանում, որ Վասակ Ա Խաղբակյանը ցանկացել է հաստատել, որ իրենք՝
Խաղբակնանները, հանդիսանում էն Սյունյաց թագավորության իրավահաջորդները, և
այդ ժառանգականությունը ապացուցում են վերջիններիս զինանշանը սեփականելով:
Խաղբակյան տոհմի հաջորդ ներկայացուցիչները հետագայում լրացնելով,
հարստացնելով պատկերավորման մանրամասները՝ հավատարիմ մնացին որդեգրած
զինանշանին:
Գլաձորի համալսարանի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցու գմբեթի թմբուկի հարավային
պատուհանի պսակից վեր, արտաքուստ, կառուցման ժամանակ տեղադրվել է
իշխանատիրույթի զինանշանը: Այստեղ ևս արծիվը պատկերված է դիմահայաց: Գլուխը
տիրական տեսք ունի, աչքերը խիստ են, կտուցը՝ զորեղ: Թռչնի թևերը
ամբողջովին բաց են, վերնամասում դրանք ձևավորված են զիգզագ նախշազարդերով,
որոնք այնուհետև զուգահեռ ակոսներով իջնում են մինչև թևերի ծայրը: Կուրծքը
լիքն է, ամուր, ձևավորված անկանոն՝ մեծ ու փոքր շրջանակներով: Հզոր
մագիլներով սեղմել, գամել է գլխով դեպի աջ դարձած խոյին: Կենդանու՝
դիտողին ուղղված հայացքը, ցավից բնականորեն ձգված ոտքերն ավելի են
ընգծում արծվի կամքը, ուժը: Արծվի մարմնի չորս անկյուններում գեղագիր
տառերով փորագրված է եկեղեցու կառուցման թվականը՝ <<Թ (վին) ՉԻԲ
(1273)>>:
Խաղբակյանների զինանշանային տարբերակներից մեկը Գեղարդի վիմափոր
գավիթում է: Սրահի երկու կամարները միացնող սյան գլխին երևում է ցուլի
գլուխ՝ բերանից օղակ կախված, որից շղթայված են երկու իրար դեմ-հանդիման
կանգնած և դեմքով դիտողին դարձած առյուծներ, որոնց պոչերի ծայրերն
ավարտվում են վիշապի գլուխներով: Շղթայի տակ, կենտրոնական մասում
պատկերված է դիմահայաց, թևերը կիսաբաց, կուրծքը բնականորեն դուրս ցցված
արծիվը, որը մագիլներով պահում է խոյի ողնաշարից: Գլաձորի պատկերաքանդակին
հակառակ՝ այստեղ խոյը գլխով դարձած է դեպի ձախ, իսկ ամբողջ քանդակաշարքը
մատուցված է առանց մանրամասների ընգծման, հարթ մշակմամբ: Սակայն ամբողջական
պատկերը խիստ ազդեցիկ է ու խոսուն: Առյուծները կերպավորում են Պռոշ Հասանի
Պապիկ Բ և Ամիր Հասան Ա որդիներին, որոնք հավերժորեն կապված են հայրենիք
պաշտպանության շղթային: Խաղբակյանների
իշխանանիստ-մայրաքաղաքում՝ Սրկղունք գյուղում, կառուցվել է պալատ
(դարբաս): Պալատի մուտքի բարավորին քանդակված է եղել տոհմական զինանշանը՝
դեմ-դիմաց կանգնած զույգ առյուծներով, սակայն այդ քարը հետագայում
օգտագործվել է այլ նպատակով, և առյուծների պատկերները փշրվել են:
Հետաքրքիր լուծում է տրված պատմական Գոմբ գյուղում, 1277 թվականին
կառուցվածորմնփակ խաչքարին: Գոմբ գյուղի որմնափակ խաչքարը կառուցվել է
Խաղբակյանների տան ծառայական Խոդյանի որդիների՝ Մխիթարի և Արևիկի պատվերով:
Որմնափակ խաչքարի արևելյան կամարին, պատուհանից վերև քանդակված է
իշխանատիրույթի տերերի՝ Խաղբակյանների զինանշանը՝ դիմահայաց, կիսաբաց
թևերով արծիվը, որ մագիլներով ճզմել է դեմքով դեպի ձախ դարձած խոյին: Այս
քանդակի արծիվը ձևով կրկնում է Գլաձորի Սուրբ Ստեփանոսի թմբուկի վրա եղած
քանդակին:
Հետաքրքրական է, որ նույն որմնափակ խաչքարի արևմտյան կողմում, ներքևի
ճակատին պահպանվել է ևս մեկ զինանշանային քանդակ. իրար դեմ-հանդիման
կանգնած են առյուծ և ցուլ: Ինչպես Գեղարդում՝ Խաղբակյանների տոհմի հիմնական
զինանշանում, այստեղ ևս առկա են առյուծը և ցուլը: Հավանական է, որ
որմնափակ խաչքարի նաև այս զինանշանային պատկերաքանդակը նույնպես պատկանում է
Խաղբակյաններին: Որմնափակ պաչքարը, որ նույնաբնույթ հուշարձանների մեջ
լավագույններից է, ինչպես նաև զինանշանները, պատրաստել են քարգործ
վարպետներ Մխիթարը և Շնորհավորը:
Մեծանուն հայագետ Գարեգին Հովսեփյանցը դարասկզբին Գոմք գյուղի մոտ
գտնվող գյուղատեղում տեսել, նկարագրել է մի խոյաձև տապանաքար, որը
պատրաստվել է 1264 թվականին, Փուրղուլի եղբոր՝ Ճուրղուլի հիշատակին:
Տապանաքարի մի երեսին դեմ առ դեմ կանգնած են շղթայից զարկված առյուծ և
ցուլ, իսկ մյուս երեսի պատկերների մեջ առկա է մագիլների մեջ խոյ բռնած
արծիվը: Փաստորեն տապանաքարի վրա առկա են Խաղբակյան տոհմի զինանշանային
պատակերները:
<<Հայկական իշխանական զինանշանները>> գրքից, էջ 69-73, Տիգրան Հայազն
ՕՐԲԵԼՅԱՆՆԵՐԻ ԶԻՆԱՆՇԱՆԸ
Զաքարյանների իշխանապետության հզոր,
ինքնօրեն իշխանատոհմերից են Օրբելյանները: Մոր կողմից Բագրատունիներից
սերված Օրբելյանները, որ տիրույթներ ունեին Լոռիում և Ձորագետում,
Հայաստանի արևելյան սահմանագլխին հայտնվեցին 12-րդ դարի վերջին:
Էլիկում Ա-ն, հավանաբար, 12-րդ դարի 70-ական թվականներին Ատրպատականի,
Առանի և Նախճավանի կառավարիչ Մուհամեդ Փահլավանի կողմից նշանակվեց Երնջակ
բերդի, Ճահուկ ավանի, Քալասրահի զորքերի գլխավոր: Նա ամուսնացավ տեղական
մեծահարուստ Աբաս Ճահկեցու և Սյունյաց Ստեփանոս եպիսկոպոսի քրոջ աղջկա՝
Խաթունի հետ, որը կարևոր դեր կատարեց նրա քաղաքական կողմնորոշման գործում
դեպի հայկականն ու հայությունը: Նա զոհվում է 1184 թվականին, Գանձակի
ճակատամարտում: Միակ որդին՝ Լիպարիտ Գ-ն, մոր հետ արգելափակվում է
Նախճավանում:
Իսկ հայ-վրացական զորագնդերն արդեն մոտենում էին
Սյունիքին: Ստեփանոս եպիսկոպոսը դիմում է Իվանե Ա Զաքարյանին, Թամար
թագուհուն, վերջինիս որդի Գեորգի Լաշային և նրա հովանավորությամբ
կազմակերպում քրոջ որդու փախուստը Նախճավանից: Իվանե Ա Զաքարյանը Լիպարիտ
Գ-ին նշանակում է Սյունիքի վրա հարձակվող զորաջոկատներից մեկի հրամանատար:
Լիպարիտ Գ-ն կռվում է քաջաբար և Սյունյաց լեռնաշխարհն ազատագրելուց հետո
Իվանե Ա-ից տիրույթներ է ստանում Գեղարքունիքում, Վայոց ձորում, Կոտայքում,
Ուրծում: Այս Լիպարիտ Գ-ով էլ սկսվում է Օրբելյան իշխանատոհմը:
Օրբելյան իշխանատոհմը հայ իրականությանը տվել է ականավոր ռազմական,
քաղաքական և հոգևոր գործիչներ: Լիպարիտ Գ-ի որդի Սմբատ Բ-ն, որ մոնղոլների
տիրապետության պայմաններում այնքան հզոր դիրք ուներ Հայաստանում և
մոնղոլական արքունիքում, որ իր իշխանատիրույթում ինքնօրեն արքա էր
ճանաչված, Տարսայիճ Ա-ն, վերջիններիս ժառանգներն ավելի քան երեք ու կես
հարյուրամյակ տիրեցին երկրամասին՝ կռվելով բազում թշնամիների դեմ, անխարդախ
ծառայելով հայ ժողովրդի հարատևության գաղափարին:
Օրբելյան տոհմի հոգևոր կենտրոններում՝ Տաթևում և Նորավանքում, ինչպես
նաև ընդարձակ իշխանատիրույթի մշակութային մյուս օջախներում՝ Հերմոնում,
Ցաղաց քարում, Եղեգյաց անապատում, Մաքենյաց վանքում, Գնդևանքում, Մամասի
վանքում և այլուր, նրանց հովանավորությամբ ստեղծվեցին հարյուրավոր մեծարժեք
ձեռագրեր: Գլաձորի համալսարանի փակվելուց հետո, Օրբելյանների
նպաստավորմամբ՝ բարձր տիպի միջնադարյան ուսումնական հաստատությունը
վերաբացվում է Տաթևում և իր գործունեության ընթացքում հայ մշակույթի
սպասավորների պատրաստման գործում անգնահատելի դեր կատարում:
Մեծ է Օրբելյանների իշխանատոհմի ծավալած շինարարական
գործունեությունը: Ավելի քան մեկ դարի ընթացքում Օրբելյան տան տարբեր
իշխանավորներ (Լիպարիտ Գ, Սմբատ Բ, Տարսայիճ Ա, Բուրթիլ Բ) կառուցել են
Նորավանքի հոյաշեն եկեղեցիները, գավիթը, տոհմական տապանատունը: Այստեղ
աշխատել ու շինությունները կառուցել են միջնադարյան Հայաստանի հանճարեղ
ճարտարապետներ Սիրանեսը և Մոմիկը: Օրբելյան տան պատվերով են կառուցվել
Արենիի հոյաշեն եկեղեցին, Սելիմի իջևանատունը, Սուրբ Կարապետը, բազմաթիվ
բերդեր, պալատական շինություններ:
Օրբելյանների տոհմը խնամիական կապերով կապված էր ժամանակաշրջանի մյուս
հայկական իշխանատոհմերի հետ, իսկ Տարսայիճ Ա-ի Էլիկում որդու շառավիղ
Բաշքեն Բ-ի դուստրը 15-րդ դարի առաջին կեսին Վրաստանի թագուհին էր, իսկ
որդին՝ Ռուստամը, հասավ կարա-կոյունլու թուրքմենների պալատական վեզիրի
պաշտոնին և նպաստեց Սյունիքում ու Այրարատում իր տոհմի իշխանությունը որոշ
ժամանակով ամրապնդելուն:
Օրբելյանների
իշխանատոհմի առաջին ներկայացուցիչների շրջանից զինանշանային պատկերներ չեն
պահպանվել: Այն օրինակները, որ հասել են մեզ, վերաբերվում են 14-րդ դարի
սկզբին և առաջին կեսին:
Զինանշանանյին երկու պատկերներ պահպանվել են Օրբելյանների տոհմական տապանատանը՝ Նորավանքում:
Կառուցման թվականով վաղագույնը Սմբատ Բ-ի դամբարանում գտնվող Տարսայիճ
Ա-ի որդի Էլիկում Դ-ի տապանաքարի բարձրաքանդակն է: Այն պատրաստված է
1310-ական թվականներին: Տապանաքարի վրա փորագրված է հասակով մեկ կանգնած
առյուծ, որը մարմնի վերնամասով շրջվել ու նայում է դիտողին: Առջևի թաթերը
հպված են կողերին: Դեմքը տիրական է, խորն ընկած աչքերը՝ վեհ ու հերոսական,
մեջքին առկա է բծավոր բաշը: Պոչը ոտքերի միջնամաով փաթաթված է ոտքին:
Առյուծի պատկերով զինանշաններ ունեն Զաքարյանները, Վահրամյանները,
Պռոշյանները, Հոնենք, սակայն այստեղ այլևս պայմանականություն չկա, և
որպեսզի պարզ լինի, որ իրոք, տապանաքարի վրա զինանշան է պատկերված,
ընթերցենք տապանագիրը. <<Թվիս ՉԽԹ (1300): Զգեղեցկատիպն Էլիկում,
որդի մեծի Տարսայիճին որ առյուծորեն խրոխտ մռընչեր ընդէմ այլասեռ
գնդին...>>:
Արձանագրությունից հետևում է, որ Էլիկում Դ-ն առյուծաբար կռվել է
այլացեղ թշնամիների դեմ: Հավանաբար, նույն պատկերը եղել է նաև նրա դրոշի
վրա: Բուրթելաշեն եռահարկ եկեղեցու հյուսիսային պատի արևմտյան կողմում,
պեղումների ժամանակ գտնվել է մագիլներով գառ բռնած արծվի արձանային քանդակ:
Պատմաբանները կարծում են, որ քարը նախապես եղել է եկեղեցու վերնամասում,
երկրորդ հարկի ճակատային մասում: Զինանշանը պատրաստվել է եկեղեցու
կառուցման ժամանակ՝ 1330-ական թվականներին: Զինանշանը, ինչպես և եկեղեցին,
հավանաբար, կերտել է Մոմիկ ճարտարապետը: Արծիվը պատկերված է դիմահայաց,
հզոր, տիրական գլխով, ուղղորդված, սուր հայացքով: Թևերը մարմնից հեռացած ու
ուղղահայաց իջնում են ներքև: Հոդերի մասում ձևավորված են կլոր վարդյակով,
իսկ ընդհանրապես՝ զուգահեռ փոսիկներով: Մարմնի ներքնամասից սկիզբ առնող
ոտքերը մշակված են թեփուկաքանդակային եղանակով: Հզոր մագիլներով հենված է
գառան ողնաշարի վրա: Թեև վերջինիս մարմնի ոչ մի մանրամասնը շեշտված չէ,
բացի ականջներից, բայց պատկերված է իրական գծերով: Կենդանու վիզը մարմնի
համեմատ երկար է, ինչը երբեմն գառը եղնիկի հետ շփոթելու պատճառ է դառնում:
Կենդանին պատկերված է առջևի ոտքերը ծալած, ծնկած վիճակում և լիովին
արտահայտում է Օրբելյան իշխանավորի գերագահ դիրքը շրջապատի թշնամիների
նկատմամբ, որոնց պահել է ծնկաչոք վիճակում: Հիշատակարաններում հենց այդպես
էլ խոսվում է Բուրթել Բ-ի մասին, որ ժամանակակիցներից ստացել է Մեծ
հորջորջումը:
Սակայն արծվաքանդակի այսօրինակ մոտիվով զինանշանը Օրբելյան տոհմում
առաջինն օգտագործել է Բուրթել Բ-ի հորեղբայր Ջալալ Օրբելյանը: Ջալալը
Տարսայիճ Ա-ի և Մինախաթունի որդին է: Նրա տիրույթները գտնվում էին
Ուրծաձորում և Արած գավառներում (ներկայումս՝ Արարատի և Եղեգնաձորի
տարածաշրջաններում): Իշխանատիրույթի մայրաքաղաքը Չիվա գյուղն էր, որը 1298
թվականին նա վաճառեց ավագ եղբորը՝ պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանին: Ջալալի
կինն էր Զաքարյան տոհմի Իվանե Բ-ի դուստր Գոնցան: Նրանք միասին ներկայիս
Արածո գետի (Արարատի տարածաշրջանում) վերին հոսանքում կառուցեն են Սուրբ
Կարապետ վանքը, որ կոչվել է նաև Սպիտակավոր Աստվածածին: Ահա այս կառույցում
էլ պահպանվել է արծվի բարձրաքանդակով զինանշանը: Այն առանձին քարի վրա է:
Արծիվը դիմահայաց, կիսաբաց թևերով է, մշակված թեփուկաքանդակային եղանակով,
մագիլներում ճզմել է գառան ողնաշարը: Զինանշանակիր քարը նախապես ագուցված է
եղել եկեղեցու պատի մեջ ու հետագայում շենքի քանդվելու պատճառով ընկել է
եկեղեցու ներսը Եկեղեցու կառուցումն ավարտվել է 1301 թվականին: Այդ նույն
ժամանակ էլ, հավանաբար, պատրաստվել է զինանշանը: Տարիներ շարունակ
հավատացիալները արծվակիր քարի վրա մոմ են վառել, որի հետևանքով զինանշանը
ծածկվել է մոմի մնացորդներով ու սևացել:
Փաստորեն, նույնապատկեր արծվակիր զինանշան ունեցել են Տարսայիճ Ա-ի որդիներ Էլիկում Գ-ի և Ջալալի ճյուղերը:
Իսկ ահա Տարսայիճ Ա-ի եղբոր Իվանե Գ-ի թոռը՝ Լիպարիտ Դ-ի որդի Չեսար
իշխանը, որի տիրույթները տարածվում էին ներկայիս Գլաձորի և Վերնաշենի
սահմաններում, զինանշանի համար ընտրել է այլ կենդանու՝ ցուլի պատկերը: Այն
քանդակված է 1332 թվականին կառուցված Սելիմի իջևանատան մուտքի ձախ կողմում,
վերնամասում: Ցուլը պատկերված է զոհի վրա հարձակվելու պահին: Առջևի ոտքերը
համաչափորեն ծալված են, պոչը ցցված է մեջքի վրա: Կենդանին դեմքով նայում է
դետողին: Կիսակլոր եղջույրները նույնպես շեշտում են ցուլի կատաղությունը:
Խաղբակյան իշխանատոհմի ներկայացուցիչները, որ Օրբելյանների հարևաններն
էին, ի սկզբանե որդեգրեցին Սյունյաց իշխանատան զինանշանային պատկերասրահի
կենդանիներին (առյուծ, արծիվ, ցուլ)՝ դրանով հաստատելով իրենց ժառանգական
իրավահաջորդությունը Սյունյաց իշխանատան նկատմամբ: Մինչդեռ Օրբելյանների
իշխանատան առաջին ներկայացուցիչները, որոնք եկվոր էին, գիտակցաբար չդիմեցին
այդ պատկերասրահին, իսկ մեկ հարյուրամյակ անց նրանց ժառանգներն
օգտագործեցին դրանք:
<<Հայկական իշխանական զինանշանները>> գրքից, էջ 74-79, Տիգրան Հայազն
