Տիգրան
Բ Մեծը (մ.թ.ա. մոտ 140-55թթ.) հայ պետական, քաղաքական, ռազմական,
դիվանագիտական գործիչ է, Արտաշեսյան հարստության ամենահզոր արքան, Տիգրան
Ա-ի որդին, Արտաշես Ա Բարի թագավորի ծոռը: Երկար տարիներ պատանդ է եղել
Պարթևստանում: Տիգրան Բ-ն մ.թ.ա. 96 թ-ին պարթև Միհրդատ Բ Արշակունուն
(մ.թ.ա. 123-87թթ-ին) զիջել է Հայաստանի հարավ-արևելյան գավառները (70
հովիտները), վերադարձել Հայաստան և մ.թ.ա. 96թ-ին ժառանգել հայրական գահը:
Դիվանագիտական ճկունություն է դրսևորել երկու հզոր հարևանների Պարթևստանի և
Հռոմի նվաճողական ձգտումներին հանդեպ և Հայաստանը դարձրել է զարգացող ու
հզոր երկիր և զերծ պահելով վտանգներից: Սրան զուգահեռ ռազմական ճանապարհով
ամբողջացրել է իր նախորդների սկսած Հայաստանի հողահավաքի
քաղաքականությունը: Մ.թ.ա. 93-91 թթ-ին դիվանագիտական պայքար է ծավալել
Կապադովկիայում հռոմեական տիրապետության հաստատման դեմ, որը սպառնալիք էր
դառնալու Հայաստանի արևմտյան սահմաններին: Մ.թ.ա. 93թ-ին արշավել է
Կապադովկիա և գահից զրկել Հռոմի դրածո թագավորին: Հայաստանի սահմանները
հյուսիսից անվտանգ դարձնելու համար մ.թ.ա. 94-91 թթ.-ին դաշինք է կնքել
Պոնտոսի արքա Միհրդատ Զ Եվպատորի (մ.թ.ա. 111-63թթ-ին) հետ: Հին աշխարհում
ընդունված կարգի համաձայն կնության է առել Միհրդատ Զ-ի դստերը:
Կապադովկիայի համար պայքարում մ.թ.ա. 93թ-ին տեղի է ունեցել հայ-հռոմեական
առաջին բախումը, որն ավարտվել է հայ զորքի պարտությամբ: Նույն թ-ին
Հայաստանի սահմանին է մոտեցել զորավար Սուլլան, որ Եփրատի մոտ հանդիպել
պարթևների հետ և քննարկել Հայաստանի դեմ հռոմեա-պարսկական դաշինք ստեղծելու
հարցը: Երկու կողմերը որոշել են Եփրատ գետը դարձնել Հռոմի և Պարսից
տերության ազդեցության ոլորտների սահման: Պարթևների որդեգրած սպառնալից դիրքը ստիպել է Տիգրան
Բ-ին առժամանակ Կապադովկիայի խնդրով դադարեցնելու Հռոմի հետ առճակատումը:
Մ.թ.ա. 91-87 թթ-ին Տիգրան Բ -ն իրեն է ենթարկել Վիրքը ու Աղվանքը,
իրականացնելով ռազմական լայնամասշտաբ ռեֆորմ և ավարտել Պարթևստանի դեմ
պատերազմի նախապատրաստութունը: Մ.թ.ա. 86-85 թթ-ին պատերազմելով պարթևների
դեմ՝ հաղթել է նրանց, ազատագրել 70 հովիտները, գրավել Ատրպատականը,
Հյուսիսային Միջագետքի Բաբելոնյայի միջև ընկած պետությունները: Վերջնական
կործանումից խուսափելու համար պարթևները իրենց համար ծանր պայմաններով դաշն
են կնքել Տիգրան Բ-ի հետ: Մ.թ.ա. 85 թ-ին հայ-պարթևական պայմանագրով
Տիգրան Բ-ն Առաջավոր Ասիայում հաստատել է իր գերիշխանությունը, պարթև
Արշակունիները նրան զիջել են <<արքայից արքա>> տիտղոսը: Տիգրան
Բ-ն Հռոմի տիրապետությունը Միջերկրածովյան ավազանում կանխելու նպատակով
զուտ դիվանագիտական քայլեր է ձեռնարկել Ասորիքի հանդեպ: Այս երկրի հելլեն
վերնախավը Տիգրան Բ-ի անձի մեջ տեսնելով հելլենիզմի իրական պահապանի՝
մ.թ.ա. 83 թ-ին, առանց ռազմական գրավման, Սելեվկյան գահը հանձնել են
Արևելքի գերագույն տիրակալին՝ Տիգրան Բ-ին: Միաժամանակ գրավել է Կոմագենեն
ու դաշտային Կիլիկիան: Լայնարձակ պետության հզորությունը ցուցադրելու,
ինչպես նաև պետության կառավարումը մեկ կենտրոնից իրականացնելու համար
Աղձնիքի նահանգում մ.թ.ա. 83-78 թթ-ին կառուցել է Տիգրանակերտ մայրաքաղաքը:
Տիգրանակերտ անունով հիմնադրվել է ևս 3 քաղաք՝ Գողթն գավառում, Ուտիք և
Արցախ նահանգներում: Ռազմական գործողություններին զուգահեռ դիվանագիտական
ճանապարհով վարել է Պարթևստանի հետագա թուլացման քաղաքականությունը,
հակապարթևական դաշինքներ կնքել Պարսից ծոցի Խարակենե արաբական պետության և
Միջին Ասիայի քոչվորների՝ սակարաուկների հետ, մ.թ.ա. 81 թ-ին խրախուսել և
հովանավորել Միջերկրական ծովում ծովահենների շարժումը Հռոմի դեմ, մ.թ.ա.
78թ-ին գրավել Հռոմի դաշնակից Կապադովկիան: Տիգրան Բ-ի գերիշխանությունը
տարածվել է Կասպից ծովից մինչև Միջերկրականի ափերը, Մեծ Կովկասի
լեռնաշղթայից մինչև Կարմիր ծովը: Տիգրանյան Հայաստանի հզորության
վկայություններից է այն իրողությունը, որ նրա գահակալության օրոք Հայաստանն
ուներ միաժամանակ երեք մայրաքաղաք՝ Տիգրանակերտ, Արտաշատ և Անտիոք: Մ.թ.ա.
70-ական թթ-ին Տիգրան Բ-ն մշտապես եղել է պատերազմական գործողությունների
մեջ: Մ.թ.ա. 73-69 թթ-ին պատերազմել է Փյունիկյայում Սելեվկյանների,
հարավային Ասորիքում Նաբաթեացիների արաբական թագավորության դեմ, մ.թ.ա.
73-72 թթ-ին ճնշել է ավագ որդու՝ Զարեհի ապստամբությունը: պատերազմական
գործողություններ է ծավալել Հռոմի դեմ: Մ.թ.ա. 69թ-ին Հռոմի դեմ սկսած
պատերազմի սկզբնական փուլում Տիգրանակերտի ճակատամարտում կրած
պարտությունից հետո Արածանիի ճակատամարտում ջախջախիչ պարտության է մատնել
Լուկուլլոսի բանակին, որը բարոյալքվելով հրաժարվել է շարժվել դեպի Արտաշատ և
մ.թ.ա. 67թ-ին ամբողջովին վտարվել է Հայաստանի սահմաններից: Մ.թ.ա. 67-66
թթ-ին ճնշել է որդու՝ Տիգրան Կրտսերի ապստամբությունը, որը պարտությունից
հետո փախել է Պարթևստան և քաղաքական նկատառումներով փեսայացել Պարսից
Հրահատ Գ թագավորին: Մ.թ.ա. 66թ-ին հռոմեա-պարթևական պայմանագրի համաձայն
Հրահատ Գ-ն ներխուժել է Հայկաստան, միևնույն ժամանակ Հայաստանի արևմտյան
սահմաններին է մոտեցել Հռոմեական զորավար Գնեոս Պոմպեոսը (մ.թ.ա. 106-48
թթ-ին): Հայաստանի համար կորստաբեր կլիներ երկու ճակատով պատերազմը: Դրանից
խուսափել է՝ ջախջախելով պարթևներին (Տիգրան Կրտսերն այս անգամ փախել է
Պոնտոս, ապա՝ հռոմեական զորավար Պոմպեոսի մոտ) և հաշտության պայմանագիր
առաջարկելով հռոմեացիներին: Պոմպեոսը նույն ցանկությունն է ունեցել
քաղաքական նպատակներով օգտագործել Տիգրան Կրտսերին, սակայն Տիգրան Բ-ի
հաշտության առաջարկումից հետո չի օգտագործել նրա անձի շահարկումը: Մ.թ.ա.
64թ-ին, ամենայն հավանականությամբ Ծոփքում, Տիգրան Բ-ի ներկայացուցիչները
հաշտության պայմանագիր են կնքում Պոմպեոսի հետ, որի արդյունքում Տիգրան Բ-ն
հրաժարվել է իր արտաքին նվաճումներից և պահպանել Հայաստանի
ամբողջականությունը, իսկ պայմանագրի համաձայն տրվելիք 6 հազար տաղանդ
պատերազմական ռազմատուգանքը դրվել էր Ծոփքի վրա, որը տրվել է Տիգրան
Կրտսերին: Այս պայմանագրով պահպանվել է Հայաստանի տարածքային
ամբողջականությունը: Հետագայում ևս Տիգրան Բ-ն շարունակել է հակահռոմեական
քաղաքականությունը և մ.թ.ա. 64 թ-ին կնքելով հայ-պարթևական պայմանագիր,
դրել է Հռոմի դեմ հայ-պարթևական հետագա համագործակցության հիմնաքարը:
Տիգրան Բ-ն Հին աշխարհի վերջին մեծ զորավարը, դիվանագետն ու հելլենիզմի
պաշտպանն է և հենց իր ժամանակակիցներից է ստացել <<Մեծ>>
կոչումը: Տիգրան Բ Մեծի պատկերով հատվել են արծաթե և պղնձե դրամներ:
Եվրոպացի կոմպոզիտորները նրան նվիրված 24 օպերա են գրել:
<<200 Հայ ԶՈՐԱՎԱՐՆԵՐ>> գրքից, էջ 20-22, Տիգրան Հայազն, Հրաչյա Պետրոսյանց
